پیرامون رسانه و اهمیت آن

عبدالله سلیمانی:
پیرامون رسانه و اهمیت آن

آنچه در جهان امروز با عبارت«رسانه» به اذهان جامعه متبادر میشود شبکه بی شکل، نامحدود و نا قواره ای از هجوم چند لایه ،نامتعین و نامشخصی از رده های مختلف اطلاعاتی است و گاه هم در عین سازگاری نسبی با ذائقه ی عمومی قشرها و سطوح متنوع اجتماعی،آنتی تزی است که فاقد برون داد یا نتایجی درخور ذات و اساس رسالت رسانه است. شبکه ی بی شکلی که پیش از عصر کنونی،نقش و ضریب نفوذ مشخصی از آن انتظار می رفت و دست کم اهداف کلی برخی تقابل های دو گانه را در خود مستتر داشت و پرتاب کنندگان و گیرندگان پیام را به نسبت قدرت و وجاهت شان در بر میگرفت( بورژوازی/پرولتاریا،لیبرالیسم/اتوریته،اقتصاد باز/بسته ستایشگری/نقد…)
امروز ،نه تنها نظریات متکثر و منشعب از قواعد رسانه بلکه حوزه ها،قلمروها،نمود و بازنمودهای مرتبط به انواع رسانه از حیطه ی تغییر عبور کرده و به پدیده ی «دگرگونی در لحظه»وارد شده است.
حوزه های متنوعی که امروز عجین و هم نشین با رسانه اند،نه تعریف پذیرند و نه قابل دسترس.
تفکیک انعکاس مفاهیم و نمودهای رسانه ای در آن واحد نه واقعیت و نه در تضاد با آن هستند.
رسانه ی امروز نه معرف زندگی فرد یا جمع که مشوش کننده ی فردیت ها و جمعیت ها هستند و ازین منظر،جایگزینی تام و تمام رسانه در تاروپود زیست انسانی،قوه ی تعقل و تفکر و استنباط متکی بر داده را به عقب رانده است.
نوشتار ذیل در معرفی کتابی است از جی.ب تامپسون که به تاریخ 1995 منتشر شده است و تاریخ و تبار مناسبات مستتر در رسانه را تا دهه نود میلادی می کاود و بر خواننده است که مفاهیم مقاله ذیل را به تاریخ یاد شده منطبق گرداند
در این نوشتار به ناچار _به دليل انبوهي مفاهيم قابل بيان_سرمشق گونه،كتابي را معرفي
خواهم كرد كه كمترين افزونه اش تبيين ساختار اجتماعي «قدرت نمادين» است كه در رسانه
هاي ارتباطي و از جمله در تلويزيون مورد استفاده است.
جي .ب.تامپسون كتابي در حوزه ي نظريه ي اجتماعي رسانه و تحت عنوان«رسانه ها و
مدرنيته »* نوشت و به بسياري ازمقولاتِ قلمرو رسانه پرداخت: ماهيت و تعريف ارتباط، تاريخ
پيدايش و رشد فراگير رسانه اشكال موثر ارتباطات رسانه اي در جوامع سنتي و پسا
سنتي،خويشتنِ در جهان رسانه و جهاني شدن و كالايي شدن رسانه و…
به نظر مي رسد نويسنده به دنبال پژوهش و بسط اين پديدار است :نسبت تاثير دگرگوني و
تحول و توسعه ي رسانه هاي اجتماعي بر تركيب و سرشت زندگي اجتماعي يا در يك كلام
«ضريب نفوذِ مقاصد و اهداف رسانه و رسالت نامتعين اش در عرصه هاي زيست اجتماعي»
۱_تامپسون حيات اجتماعي را مجموعه افرادي با كنش هاي نيت مند در ميدان هاي متنوع
تعامل ميداند.حيات اجتماعي عرصه اي است مملو از ارتباط.ارتباط فعاليتي است شامل
توليد،انتقال و دريافت اشكال نمادين كه واجد قدرتي نمادين اند.در يك تقسيم بندي،قدرت
نمادين در كنار ساير وجوه قدرت همچون قدرت اقتصادي ،قهري،سياسي مي ايستد(مايكل
مان).قدرت نمادين در مناسبات و ارتباطاتِ متنوع و به منظور آفرينش رويدادها و ظرفيت
دخالت در سير آنها و تحت تاثير قرار دادن كنش ديگران به كار ميرود و از منابع مختلف از
جمله وسايل ارتباطي و اطلاعاتي قابل رويت و استخراج و در نهادهاي مختلف به اشكال
مختلف قابل انباشت است؛ در نهادهاي مذهبي به شكل توليد نمادهايي همچون رستگاري ،درنهادهاي آموزشي در اشكال مختلف انتقال مهارت و تبحرها و در نهادهاي رسانه اي به شكل
توليد و نشراشكال نمادين قابل تعميم در زمان _مكان و در مقياس بزرگ.
ازين منظر تلويزيون «نهاد نمونه ي عالي »استفاده، به كارگيري، تجلي و نمايش قدرت
نمادهاست
از سويي تلويزيون واجد خصيصه ي تثبيت و ذخيره ي هرگونه نماد توليد شده براي مجموعه
ي عظيمي از استفاده كنندگان آن است پس مقوله اي است كه توليداتش عمدتا قابل ارجاع
و ماندگارست و به نسبت گيرندگان پيامش نافذ و موثر.(كه در اندازه ي ماندگاري و نفوذش
بحث فراوان است)
۲_تلويزيون رسانه اي است فني كه قابليت«كالايي كردن»اشكال نمادين را داراست،ميتواند
اصالت اثري را حفظ كند و يا به اتكاي خصيصه تكرار پذيري،اصالت اثر را منهدم نمايد
از سويي متصل است به «ارتباط توده گير»
ارتباط توده گير ارتباط مجموعه اي از مخاطبان با رسانه است . برخي معتقدند عبارت «توده
گير» اشارتي نهاني است به دريافت كنندگاني كثير،بي اعتنا و منفعل كه توجه موثرشان به
دليل تكرر پيام هاي همگون و بي ثمر مختل گشته و حساسيت واكنش عمومي و معمولي را
از دست داده اند چه رسد به تفكر و نگاه انتقادي!
تامپسون اما نظر ديگري در اين خصوص ارائه ميكند.وي معتقد است دريافت كننده پيام
تفسير و تعبير خود را به هر پيام دريافت شده مي افزايد.
عموم يا توده ي انساني هرچند بر مدار جريان دريافت يك سويه ي پيام قرار گرفته و
خاصيت بلافصلِ واكنشِ هم حضور و هم بافتِ زمان_ مكان از او ستانده شده امارفتارش در
اخذ پيام خلاقانه است و مفروضات وانتظارات خود را به پيام القا و مرتبط ميكنند(گادامر).
همين واكنش ساده ي تمايل به تماشا و بررسي يك برنامه و حذف پيگيري پيام يا برنامه ي
ديگر نشان از قدرت تفسير گيرنده پيام يا توده ي ارتباط گير دارد.
۳_در عرصه حيات اجتماعي بيشترين شكل از اشكال تعامل اجتماعي،تعامل رودر روست
_با خصوصيت ديالوژيك اش _كه در يك بستر زمان_مكاني مشترك و در بافتي هم حضور
به وقوع مي پيوندد.
در گونه اي ديگر از تعامل كه نام اش تعامل رسانه اي است و غير مستقيم،ارسال پيام يك
سويه است و به سمت ديگران دورِ .مثل نامه كه يكي در زمان و مكان حاضر خود مينويسد
و ديگري در زمان و مكان ديگر ميخواند.
اما در شكل سوم كه شبه تعامل رسانه اي نام دارد روابط اجتماعي افراد به واسطه ي رسانه
هاي توده اي _كه بارزترين اش تلويزيون است _روي ميدهد.فراهمي گسترده ي اطلاعات
در بافتي نا هم حضور اتفاق مي افتد.تعامل مونولوژيك است و امكانات كنش و واكنش
متقابل در بافت هم حضور وجود ندارد. توليدگر پيام از كنترل و نظارت و بازخورد گيرنده
ي پيام مصون است.سازنده ي پيام مفهوم مورد نظرش را ساخته و پرداخته و در برنامه اي
تلويزيوني به شكل يك سويه منتشر ميكند.
ازسويي گستره ي شبه تعامل رسانه اي به گونه اي است كه امكان حل و فصل و رفع برخي
نواقص وارد بر خود را داراست و ميتواند تركيبي از هرگونه تعامل را در خود بيافريند،ميتواند
تعاملي

رو در رو در خود بگنجاند،ميتواند عده اي را به عنوان حاضر فراخواند و در برابر
حاضرين تعاملي ديگر بيارايد._مثل برنامه مسابقات استوديويي تلويزيوني يا مصاحبه با شخصي در برابر حضار_
نافراهمي واكنشِ گيرندگان،با حضور حضاري كه نمونه و نماينده اي بر غايبين يك شبه
تعامل رسانه اي هستند،در اصل فضا سازي واقعيتِ مورد نمايش و دلخواه سازندگان پيام در
برنامه اي تلويزيوني است.
(شبه تعامل ميتواند از طريق برانگيختگي هر گونه رفتار و واكنش حضار ناظر_همچون
تعجب،عصبيت،آرامش،لبخند،دست زدن و……_ در گفتگوي دونفر در تلويزيون، پيامگفتگو يا مورد نظرش را واقعي يا غير واقعي جلوه دهد،ميتواند رفتار حضار را به دليل واقعيت
حضورشان و به مثابه نمونه و مدلي قابل تعميم،بيارايد و توليدش را از همين طريق براي
ديگرانِ دوري كه نمونه و نمايندگانشان به صداقت واكنش نشان ميدهند فراهم نمايد و
نمايش دهدو اين فراهمي، سازوكاري براي انتقال هرگونه مفهومي خواهد بود كه سازنده ي
پيام نيت اش را در ذهن پرورانده )
۴_در شبه تعامل رسانه اي ،هرگونه عمل يا انتقال مفهوم در چارچوب فرضيات و قراردادهايي معين و با ويژگيهاي از پيش تعيين شده در شرايط فيزيكي و رفتاري مشخص _مثلادر يك برنامه طنز یا مسابقه ی استودیویی نحوه چیدمان صندلی،نوع لباس،نوع گویش
مجري…._اجرا ميشود.آنچه گيرنده ي پيام مي يابد و ميبيند «پيش ناحيه و بخش قابل رويت»و
آنچه قرار نيست ديده يا حس شود«پس ناحيه و ناديدني»است.محدوده ي ارائه كار يا بخش
موثر و قابل باور سامان يافته و معتبر نشان داده ميشود،پشت صحنه عموما در دسترس نيست
ونبايد باشد مگر اينكه الزامي در ميان آيد.ورود به پس نواحي عمدتا تاييد سبك و سياق و
اراده و تمايل سازندگان پيام است،منطقه ي كتمان شده ي «چم و خم »هاست. حضار ناظر در
هم حضوريِ پيش ناحيه ي مورد نظر سازندگان برنامه اند.اين حضار تاييد راست انگاري
نمايش اند.
موفقيت شبه تعامل تلويزيوني متكي است به ميزان مشاركت گيرندگان پيام در باورپذيري و
راست نمايي پيام .تفسير تعقلي يا استدلالي پيامها متكي به ميزان تفسير پذيري پيام و قدرت
تفسيرِ گيرندگان پيام است
و……
۵_رويت پذيري موجه عمومي،اعتبارمندي ساخت تلويزيوني ،تاييد پذيري شبه تعامل از
منظر نهادهاي دولتي و نظام سياسي يعني
شبه تعامل موظف است در ارايه توليد خود متعهد به مباني و مفاد بسياري باشد.در چارچوب
عمل كند،ملتزم به فرضيات نوشته و نانوشته باشد.
شبه تعامل رسانه اي بايد به گونه اي عمل كند كه وجوه رويت پذيري عمدتا سياسي و گاهي
اجتماعي و اخلاقي را رعايت كند.اين هدايت رويت پذيري عمدتا در امتداد امنيت سياسي و
حفظ شرايط در واكنشهاي منجر به همهمه، آشوب و اعتراضات است.
مثال:نمونه اي از هدايت رويت پذيري نامناسب فردي ،در انتخابات سال ۱۹۶۰ آمريكا اتفاق
افتاد آنجاكه نيكسون درنتيجه ي مناظره اي بد در برابر كندي سقوط كرد و اين رويت
پذيري نامناسب موجب شد نيكسون مدتها به دنبال بازسازي چهره ي مخدوش اش بر آيد كه
ناموفق بود و هرگز ممكن نشد.
رويت پذيري جمعي مناسب همان است كه در برنامه اي تلويزيوني حدود متعارفِ جمع
محور رعايت شده باشد.به طور خلاصه رعايت«عرف» موجود در جامعه ي هدف.
تامپسون در بخش هاي آخرين كتاب اش به اين مقولات پرداخته:
۶_ارتباطات جهاني شده در ساده ترين مفهوم،فشردگي زماني و مكاني مقولات است،گذر از
محدوده هاي جغرافيايي است،تعاملي است و همه سويه.
تحول شبكه هاي ارتباطي همچون
سيستمهاي كابل آبي،تاسيس خبرگزاري هاي بین‌المللی و تاسيس سازمانهاي ارتباطي فرا ملي
در حوزه ي گسترش طيف الكترومغناطيس و….حيطه هاي جهش مدرنيستي را به جهان
عرضه كرد
۷ _تحول رسانه ي ارتباطي همان قدر كه موجب زوال اقتدار سنت و زمينه هاي سنتيِ كنش
است،موجب انتقال همان سنت در شرايط و امكانات مشترك جديد است،پديداري كه من
نامش را«انبساط سنت در شرايط سيال حال»مي نامم. سنت زدودني نيست و رسانه در مقياسي
وسيع گهگاه بر خلاف خواسته اش،موجب تغيير شكل و تثبيت اشكال جديد آن در شرايط
امروزين ميشود.
۸_خويشتن در رسانه ي جهاني شده ي امروز امكان دگرگوني يافته است و با اشكال جديد
تعامل و «عموميت مكان زدايي شده»مواجه است.رسانه ي جهاني شده امكان مواجهه

خويشتن افراد كره خاكي در شيوه هاي مختلف را فراهم کرده و فراخوانده است .همان كه می توان امروز «شكسته شدن
محدوده هاي جغرافيايي» نامیدش،همان انعكاس خويشتن ديگري در رسانه ي در
دسترس،«ناپنهاني رفتار»در شبكه هاي عظيم اجتماعي،همان خويشتن رويت پذير…
**
این کتاب می کوشد تا حد ممکن به شکلی غیر مکرر،مفاهیمی را بکاود که در هر کنش /واکنش گیرنده و فرستنده پیام در ساختار رسانه ایی روی میدهد( آنجا که عنصر انسانی در کنار و با عنصر رسانه ای گره می خورد و همراه/ناهمراه میشود و مفاهیمی تولید و منتشر میشود)
این کتاب سعی در بیان شیوه ی شکل گیری رویدادها در نواحی مختلف بازنمودهای انسانی دارد(نواحی قابل رویت/ غیر قابل رویت،پس ناحیه/پیش ناحیه ساخت،ضریب نفوذ پیام و….)
خواندن این کتاب مهم برای پژوهشگران حوزه ارتباطات و رسانه خالی از یادگیری نیست

*نام کامل کتاب و نویسنده
“The media and modernity
A social Theory of the media”

John brookshire Thompson

چاپ اول در ایران سال 1380

بازدیدها: 3